Откровението според светиот Јован Богослов е книга со која се завршува и заклучува новозаветниот канон, односно збирката боговдахновени книги од Светото Писмо на Новиот Завет, а по времето на настанувањето една од најпознатите новозаветни книги. Автентичната жива традиција на древната Црква, посведочена уште од првата половина на II век по Христа, во делата на светите Отци и црковните писатели, и тоа во делата на свети Јустин Философ и маченик Лугдунски (Лионски) особено, а кај Климент Александриски, Ориген, Јевсевиј Кесариски, Виктрон Петовиски и многу други, подоцна и посредно, скоро едногласно се одредува последниот период на владеењето на римскиот цар Домицијан (81-96) како terminusadquem за пишување на Откровението. Нејзе ѝ оди во прилог критичката анализа на самиот текст на Откровението, и повеќето нови, како и за нас современи истражувачи на вкупниот историско-филолошки и богословско-херменевтички проблематики, поврзани за овој таинствен свештен запис, без двоумење ја признава веродостојноста на ранохристијанската традиција и го усогласува со неа, при што амплитудата на хронолошкото одредување кај разни автори се одвива различно – од раните деведесетти години на првиот век до половината на неговата последна деценија, а никако подоцна од првата половина на 96 година по Христа. Прецизно датирање не е возможно, главно шематски се зема 95 година по Христа како година на настанување на Откровението.
Тргнувајќи од стандардните факти, црковното Предание и научното сознание, неговата светост патријархот цариградски и вселенски г. Вартоломеј, ја прогласил 1995 година за „Година на Откровението“, праќајќи ја пораката на таа чудесна света книга на денешното човештво, на неговото трагично ништавило. Во истиот контекст, Цариградската патријаршија од 23 до 27 Септември 1995 година на островот Патмос, на Егејско Море (Грција), каде што настанало „Откровението“, организирала пребогата свечена, духовна, културна и уметничка средишна прослава. Исклучителен јубилеј – 1900 годишнина од настанокот на книгата на Апокалипсата. Врвот на прославата која имала голем одек во светот и вдахновила слични манифестации, широко низ христијанската вселена, било одржувањето на свечено соборно служење на светата Литургија, со самиот вселенски патријарх кој началствувал на Литургијата во сослужение на повеќе патријарси и останатите поглавари на помесните автокефални православни Цркви, меѓу нив и овде присутниот, најсветиот патријарх српски г. Павле. Литургијата е сослужена на отворен простор, покрај пештера во која се доживеани благодатните видувања опишани на страниците на Откровението; служено е на самиот празник Упокојувањето на свети Јован Богослов, 26 Септември 1995 година. А од свештеничкиот амвон, наместо редовна литургиска беседа, упатена е на Црквата и на светот посебна порака од собраните православни патријарси и останатите претстојатели на православната Црква. Посветена на јубилејот, а во татковска љубов и со пастирска одговорност, усредоточена на животните патишта и спасението на светот во светлоста на неменливите духовни пораки на самата „Книга на Откровението“.
2. По зборовите на Панатјот Брациотис, еден од најпознатите православни толкувачи на книги во XX век, нема во историјата на христијанската книжевност ниедно дело кое е толку читано и толкувано, но толку пати наопаку сфатено и погрешно толкувано, како што е случај со Јовановото Откровение. Несомнено, исто така, тоа се наоѓа и денес во централното внимание, како во христијанскиот свет, така и во општочовечката културна јавност и за него се пишува и се расправа повеќе од било која книга на Светото Писмо. Јубилејната прослава и собранието на патријарси на Патмос, допринело, секако, значајно поттикнување на ова интересирање, но по природата на нештата, тоа не е неговиот главен причинител. Значаен импулс за што подобро запознавање на Јовановото Откровение дава навистина и мачнина, подобро речено, трагика на денешните критички времиња „кои многумина ги означуваат како апокалиптични“, како што нè потсетуваат нашите патријарси во своите пораки на Патмос. Над сè, меѓутоа, влијае само Откровението како книжевно дело, со својата необична содржина и облик, неодоливата убавина на своите поетски изрази, повторливи слика, метафора и единственото благодатно значење на душата и совеста на слушателот и читателот, дури на оној кој е отуѓен од верата и кој трага за смислата.
Популарноста на Откровението, не ветува дека сите читатели ќе имаат вистинска духовна корист од читањето. Затоа што и на Откровението, како и на целата Библија се однесува мудра и светоотечка забелешка, преку која спасоносните вредности на Зборот Божји не се наоѓаат во читањето, туку во правилното сфаќање на прочитаното (Non in legendo, sed in intelligendo). Ниеден текст или говор, дури и најобичниот, не е еднозначен за сите на кои е наменет: секој именуван човек го прима, доживува и интерпретира во конечниот исход, на свој личен начин, низ призмата на своето животно искуство и од својата егзистенцијална положба. Денес дури и најегзактните науки, се одрекле од гордоумните позитивистички идеи, за таканареченото објективно научно знаење; научник, набљудувач и истражувач е во органски однос со светот кој го изучува, и нема научен факт без присуство и влијание на читателот. Ако нештата така стојат со секој човечки исказ, и првенствено тоа ќе биде случај кога човекот ќе го именува самиот Бог, било непосредно со Откровението во обликот на надумното и неизразеното, но сепак реалното доживување на Богојавлението и Боговидувањето, било пак посредно, но со веродостојни патишта и начини – пред сè низ Светото Писмо како човеков боговдахнат и автентичен запис на Божественото Откровение, примено во случувањата на Стариот и Новиот Завет низ векови чуваното живо свештено Предание на Црквата. Како Збор Божји, овоплотен во зборот кој е вистински и човечен, притоа не апстрактен, туку конкретен, обележан со одредена историја, култура, искуство и јазик; библискиот збор по самата своја природа е збор на дијалог, дијалог меѓу Бога и човекот, а тоа значи збор кој мора да се прими динамично и творечки, кој, со други зборови мора да се толкува.
Ова посебно важи за Јовановото Откровение, затоа што новиот начин на говор, покрај богочовечкиот карактер и особеностите на библискиот карактер воопштено, се усложнува, постојат уште потаинствени и понедостижни поимања, односно толкувања, поради фактите дека неговиот свет писател се изразува поинаку од сите останати библиски писатели. Тој се служи особено, со чуден, кодифициран на извесен начин, шифриран јазик и за него сообразен стил – возвишен, силен, живописен, антиномичен и нималку рационален стил. Тој стил и јазик, тој свесно го преземал од т.н. апокалиптична книжевност на крајно старозаветниот јудеизам, кој сочинува продолжение и развиток на старозаветната пророчка книжевност во делата на последните пророци, особено во „Книгата на пророкот Данил“, се сретнуваме со многу елементи на апокалиптични кажувања, присутни до совршени говорни техники, и во „Книгата на Откровението“. Основното обележување на основната поетика на нашата книга по која таа морфолошки и жанровски спаѓа во апокалиптика, е систематска употреба на символи, алегорија (меѓу нив посебно симболични се „светите броеви“, како што се броевите 3, 7 и други, со исклучок на негативниот антихристов број 666), како и возбудливото опишување на чудесните екстатични визии, чиј збир и пораки ги сочинува содржините на книгата: на самиот почеток во првите два стиха, од првата глава, неговиот писател го претставува својот запис како „откровение на Исуса Христа, кој му го даде Бог… и Тој го јави тоа на слугата свој Јован, преку Својот ангел, кој посведочи сè што виде“, а во продолжение (1, 10 и понатаму) го опишува своето право благодатно видување: „Еден неделен ден бев обземен од дух и зад себе чув силен глас како труба кој велеше: Што ќе видиш напиши во книга. И откако се обѕрнав видов седум златни светилници, а сред седумте светилници Некој сличен на Синот Човечки…“
3. Кога, притоа, да ја имаме предвид богочовечката природа на Библијата, а и изразената исклучителност на Откровението во рамките на библискиот канон како целина. Како тогаш да се постигне автентично, вистинско толкување, она толкување кое не врши прокрустовско насилство над текстот, да не го навреди по мерилото на нашите мудрувања и снаоѓања, туку нам вистински да ни ја објасни и предочи неговата вистинита смисла, неговата изворна порака? Што да правите и со што да се раководите за да нема толку толкувања, колку што има толкувачи? Особено пак, на какво херменевтичко начело и мерило да се потпреме и да не се случи, некои луѓе за чија духовна и душевна состојба мораме да имаме сочувство, толкувајќи го Откровението врз основа, на своите заблуди, незнаења и фрустрации, да се претскажат скоро арапска и кинеска наезда или да се пресметува точниот датум на Второто Христово доаѓање? Дека на овие прашања не е лесно да се одговори, гледаме и по вистинскиот апокалиптичен факт, авторитетот за самоволно и фантазерско да се прикројуваат буквите и духот на Јовановото Откровение и други библиски текстови, се пронаоѓаат во нови пророчки ликови (како што се дедо Милоје, или Зорица од „Третото око“)[1], наместо Светото Писмо, особено Јовановото Откровение да биде клуч за разбирање и појавување на такви ликови и духовни предизвици кои тие ги оличуваат. Со еден збор, нели добивме од Светиот и Вистинитиот, т.е. од Христа Господа, Клуч Давидов (Откр.3.7) за отворање на ризницата „зборови на проштвото“ Јованово (1, 3; ср. 22, 7. 9-10 и 18-19) и за продлабочување во тајната на тоа „што е и што ќе биде“ (1,19), односно „што ќе се случи наскоро“ (1,1; ср. 22, 6-7 и 12) и ние сакале или не ќе гледаме на книгата на Откровението како на книга „запечатена со седум печати“ (5,1).
За да не дојде до тоа, треба да се исполнат сите предуслови, потребни за подвиг и благодатен дар за толкување на Откровението. Како прво, треба да се толкува во неговиот тесен и широк, новозаветен и општобиблиски контекст, а не изолирано: во крајна линија треба, како и целата Библија, да го толкуваме во духот на вечното живо свето Предание на Црквата, во духот на нејзиното историско, есхатолошко искуство на живеењето и делувањето во Христа, по дарот на Отецот Небесен. Затоа што, Светото Писмо, следствено и Јовановото Откровение, не се плод на индивидуално творештво, туку првенствено црковна книга, што би се рекло литургиска книга. (Овде напомнуваме дека е погрешно мислењето по кое „Книгата на Откровението“ отсуствува од православните богослужби: таа многу ја вдахновува нашата химнографија и иконографија, а самата е просто натопена со литургиски мотиви). Неопходно е, притоа, да се има предвид личноста на боговдахновениот писател на Откровението и неговата целокупна теологија, околностите и целта на пишувањето, наследената духовна подлога и духовното опкружување, односно ситуацијата на светот и духовното време во која книгата настанува како и други сродни херменевтички и егзегетски делотворни факти.
4. Во сето тоа, пресудно е значењето и разбирањето на природата на самата книга: ако говори, најчесто со занесен, но многу егзотеричен, мистагошки, па конечно и апофатички јазик на тогашната традиционална апокалиптика, таа во ниеден случај не е христијанска варијанта на некоја од јудејските апокалипси. Во неа нема јудејска апокалиптична антиисториска есхатологија, историски дуализам и песимизам, псевдонимно прикривање на авторството, митологизам и надмени алегориски маниризам, опседнати со идејата на строга предодреденост на историскиот процес, рамнодушност кон створениот свет, отсуство на јасни и сигурни месијанско -сотириолошки перспективи. Спротивно на тоа, таа е Откровение на Исуса Христа (1,1) вистинито богодадено пророштво (1, 3; 10, 1-11; 227. 9-10 и 18-19), зборот Божјото сведоштво на Исуса Христа (1, 2 и 9; ср.19,1) кој навистина е нејзината централна Личност Алфа и Омега, Прв и Последен, Почеток и Крај, Кој е и Кој беше и Кој доаѓа, Седржител (1, 8 и 17-18; 2, 8; 21, 6; 22, 13). Нејзиниот писател се именува себе и наместо своите боговидувања и пророчки озарувања, опишани во неа: „Јас, Јован, брат ваш и неволјите и царството и трпението во Исуса Христа, бев на островот наречен Патмос… И јас, Јован чув и го видов ова…“ (1, 9; 22, 8; ср.1,1-2 и 4).
Во оваа единствена книга есхатолошкиот копнеж не е неуништен извик над неизлечиво трагично, демонизирана стварност на историското вчера, денеска и утре. Есхатологијата е во неа, напротив, не само далечен крај на историјата, ниту само нејзин стил исполнет и осмислен, туку и нејзина придвижувачка сила, ентелехија, душа, нејзин внатрешен логос кој е секое историско сега и секогаш обезбедува вредност и траење во вековите на вековите… „Затоа што поранешното помина“ (21,4) кажано, историјата е во Христа и Црквата Негова започната или „инугурисана“ есхатологија „сè ќе бидне наскоро“ (1,1) „и веќе се случува“ (види 1,19), Христос доаѓа наскоро (3, 11; 22, 7.12 и 20) и веќе е тука, стои на вратата и чука (3,20); и духот и невестата Црква, велат: дојди! (22,17) како што и самиот писател на Откровението, завршувајќи го своето дело воскликнува: „Амин, да дојде Господи Исусе Христе“ (22,20) следствено историјата не се укинува, туку се исцелува и се спасува: Големата историска војна меѓу Бога и сатаната, Христос и антихристос, Жената (Црквата) и апокалиптичките ѕверови, Архангелот Михаил, и духовните аждаи, животот и смртта, светлоста и темницата, доброто и злото, ќе заврши во есхатолошка победа на Христа, Јагнето и ловот во едно, Оној кој „настапи победоносно и да победи“ (6,2) и со победа на оние кои „го имаат сведоштвото“ Негово (12, 17 ср.1 и 2 и 9. 20, 4) кој сатаната ја победија „со крвта Јагнетова и со зборовите на сведочењето свое“ (12, 11; ср 2, 7. 11. 17 и 26; 3, 12 и 21; 17, 14; 19, 11-16; 21, 7), а ги одликува над сè „трпението и верата на светите“ (13, 10; ср. 14,12).
Наспроти фактот дека за навек постои „друга смрт“, односно постои во маките на своеволното избрано отфрлање на љубовта Христова, за оние чии имиња остануваат незапишани во „Книгата на животот“ (види 20, 10-15), сепак есхатолошко-сотириолошката перспектива на Откровението останува без сомнение перспектива на соборното (католичното) сечовечкото спасение: „Царството на светот стана царство на нашиот Господ и неговиот Христос (11,15), а во тоа царство, односно во Градот Божји, небесниот Ерусалим, праведниците ќе донесат слава и чест на народот“ (21,26), па народите, објавени со славата Божја и светлоста на Јагнето Христос, „одат во светлоста Негова“ (21, 23-24). Во светлоста на ваквата вера и надеж, разбирливо, ниту Црквата на себе не смее да си дозволи егзодус од историските реалности, со сите нејзини искушенија, ниту пак било кој Христијанин особено има право на бегство од животот или на безволно, пасивно вегетирање „во исчекувањето на Апокалипсата“ и во болежлив страв од Антихристот, туку во радост, во благодарствена љубов кон Христос, го прифаќа животот како дар и како одговорен подвиг и го очекува Господ кој доаѓа, извикувајќи со светиот Јован Богослов, апостолот Павле и целата апостолска Црква: Мараната! Господ доаѓа, дојди Господи Исусе!
Не е Јовановото Откровение заплашувачка книга, ниту книга која произлегла од стравот, туку книга на верата, надежта и љубовта, книга на утехата, храброста и победата. Вистина е дека пророчки ни ги открива стравовите и катаклизмите, борбите и потењето, гонењата и мачењата, кои доаѓаат, но нам уште повеќе ни го открива божествениот дар на спасението, убавината и славата Христова и вистинските Христијани, силата на верата, возвишеноста на жртвата, слатката победа над смртта, светоста и радоста на вечната љубов. Вистина е дека додека ја читаме, слушаме молњи и громови, апокалиптични труби, врисок и јачење; гледаме соблазнителни „јавачи на Апокалипсата“, преливањето на чашата, на гневот Божји и грозниот лик на Ѕверот, но конечните звуци, кои остануваат незамолчиви, се гласови и пеења на ангелите, мачениците, небројните верни до смрт и спасени за живот вечен, гласови и песни од Литургијата на Црквата на небото и на земјата, а последните ликови и сцени, кои остануваат неизбришано, се прекрасниот лик Христов и ликовите на сведоштвото на љубовта Христова, како и привидот на новиот Ерусалим, чудесен и неповторлив. Кратко кажано, Откровението не е откровение на злото, туку Откровение на Бога, Живиот и Вистинскиот.
5. Визијата на сеопштото, соборното спасение во „Книгата на Откровението“ ги опфаќа, покрај луѓето и ангелите, и природата првенствено целата творба Божја. Јовановата историско – есхатолошка сотерологија е незамислива без космолошките одредби. Тој со својата величествена, евангелска синтеза ја надминува поранешната разлика помеѓу Атина и Ерусалим во онтологијата, односно исцелува еднострани елински космоцентризам и физиолатризам (обожување на природата) во иста мера како и екстремно на многумина во древниот Израел кон акосмичката историократија. За него, објавителот на спасението се однесува на историјата на човекот, но човек во светот и со светот, никогаш во светот и против светот, сфатени како човеков богодаровен дом, по кој е тој битно одреден и како еколошки одговорно битие, како свештеник на тварта и домоуправител во името на небесниот Домаќин.
Вистина е дека апокалиптичните зла ја погодуваат природата, како што следи, на пример, од видувањето опишано во осмата глава на Откровението, каде што се зборува за уништувањето на човечкиот животен простор, но виновниците за страдањето на природата се всушност луѓе заглавени во злото, „оние кои ја расипуваат земјата“ (11,18). Затоа во следната глава, при описот како правдата Божја ги достигнува беззакониците за да се покаат, а тие не се каат, го сретнуваме чудовиштето, демонски скакулци од длабочините на бездната, на коишто Бог не им допушта да ѝ наштетат на природата „туку само на луѓето кои немаат печат Божји на челата свои“ (9, 4; ср. цел пасус 9, 1-11,со осврт на 9, 20-21).
Во право се оние теолози кои прават аналогија меѓу „Мојсеевата Книга на создавањето“ и „Книгата на Откровението“, повлекувајќи паралела особено помеѓу почетокот на првите старозаветни и завршетокот на последните новозаветни книги: таму е создавање и создание, а овде обновение и спасување како своевидно пресоздавање или новосоздавање, таму небо и земја, овде ново небо и ново земја; таму праобразно а вистинското Дрво на животот, таму пеат песни Мојсееви, овде песна Мојсеева и Јагнетова, Христова „песна нова“ (види 4, 9; 15, 3; 21,1; 22,2 и 19) упатена на Господа кој – како што го чу Јован на Патмос – говори: „Еве сè чинам ново“ (21,5). Каде е тука „крајот на светот“, каде е „општата пропаст“ каде е „апокалипсата“ во негативното значење, каде останаа поимите безумие и изразеното богохулие. Ги нема, и не може да ги има, доколку Откровението го толкуваме по Преданието на Црквата, учејќи се од светите Отци и Учители, како што се Андреј и Арет, Икумениј, Викорин и многу други, како и од нив верни, а на нас современи толкувачи на зборот Божји. Кој не го согледа Откровението Јованово, со неговите очи, нему му треба „трето око“ може да стане само слеп патоводител на слепи патници.
6. Денешниот секуларен човек, горд и граблив „потрошувач“, во сè неискрен, опиен со себе и со својот поредок на светот, старее и кога се нарекува нов, претставен е совршено во зборовите на млакиот пастир, на Лаодикиската црква: „Богат сум… и ништо не ми треба“ (3,17). Нему Господ во Откровението му одговара: „…не знаеш дека си несреќен и беден и сиромашен и слеп и гол, те советувам да купиш од мене злато огнено, вжештено, да се обогатиш и бело руво да се облечеш“ (3,17-18).
Очигледно е дека ако е некогаш Откровението современо, лековито, отрезнувачки, преобразително, тогаш Откровението е денес сè повеќе штедро од било кога порано. Навистина, „блажен е оној кој чита и оние кои ги слушаат зборовите на пророштвата и го чуваат она што е напишано во нив…“ (1,3; ср. 21,7). Ова блаженство припаѓа и на нашиот светител и просветител Сава „наставник и учител на патот кој води во живот“ во двете апокалиптични времиња – неговото и нашето. На исклучителен начин достоен е за него духовниот орел, љубениот ученик Христов, апостол на љубовта, Синот на Громот (Мар.3,17), еден од духовните столбови на Црквата (Гал.2,9), новозаветниот пророк (Откр.1,3; 10, 1-11; 22, 7. 9-10 и 18-19) боговидец и тајновидец, светиот евангелист Јован Богослов, боговдахновениот писател на „Книгата на Откровението“, оној кој, и гледајќи и пишувајќи, беше во Духот и кој е – сега и овде, пред големиот и конечниот Ден Господов – докрај може да разбере само оној кој е и сам во Духот.
7. Заклучувам со неговото обраќање на Господа и луѓето – на сите луѓе, па и на нас:
Благослов и слава, премудрост и благодарност, чест и сила и моќ на нашиот Бог во сите векови. Амин! (7,12).
Благодата на нашиот Господ Исус Христос со сите вас. Амин! (22,21).
превод од српски јазик:
ѓаконица Милка Манојловиќ
Од:
Буловиќ, И. (1996) „Откривење Јованово – књига за нас, данас“. Богословље, свеска 1-2. Београд.
[1] „Третото око“ е весник кој излегувал во деведесеттите години во Србија со ненаучна содржина и паранормални појави. Во овој случај дедо Милоје и Зорица се луѓе кои наводно имале пророчки способности и имале одреден публицитет во медиумите. (бел. прев.).