Крајот се наоѓа таму каде што почнуваме
Т.С. Елиот
Знам дека ќе дојдеш
Согласно со типикот на Руската Православна Црква, царските двери, во средината на иконостасот, остануваат затворени за времетраењето на проскомидијата, малку пред да почне Литургијата [ова се случува затоа што утрената која ѝ претходи на Литургијата, по грчкиот типик, се совршува во сабота вечер, после вечерната (vigilia). Така проскомидијата се совршува пред Литургијата, од свештеникот со затворени царски двери]. Потоа доаѓа моментот да почне Божествената Литургија: царските двери се отвараат, светата Трпеза се открива и свештенослужителот ја произнесува почетната молитва. Точно за овој момент размислуваше философот на религијата, принцот Евгениј Трумбецки, малку пред да се упокои. Овие беа неговите последни зборови: „светите двери се отвараат! Големата Литургија ќе почне уште малку“[1]. Не беше за него смртта затворање, но отварање на една порта, не беше крај, но еден почеток. Како и древните Христијани, така и тој го сметаше денот на својата смрт како свој роденден.
Да го замислиме човековото постоење како една книга. Повеќето луѓе го сметаат постоечкиот живот како главна тема, како вистинскиот текст, а идниот живот – ако воопшто веруваат дека постои некој иден живот – го сметаат најмногу како еден додаток на оваа книга. Но автентичниот христијански став е токму спротивниот. Постоечкиот живот во суштина не е ништо друго освен пролог, вовед, а идниот живот е тој што ја сочинува основната тема. Моментот на смртта не го покажува крајот на книгата, но почетокот на првата глава.
Овде треба да се кажат две работи коишто се превидуваат толку лесно за овој конечен настан, којшто всушност претставува почеток. Смртта е едно неизбежно и сигурно собитие; и смртта е една тајна. Ова значи дека ќе треба да ја поимаме доаѓачката наша смрт со спротивставени чувства – од една страна со мирен реализам а од друга со ужас и недоумие.
Смртта е едно неизбежно и сигурно собитие. Во овој живот само за една работа можеме да бидеме сигурни: дека треба сите да умреме (освен ако се случи претходно Второто Пришествие). Смртта е едно дадено, неизбежно собитие, за кое ќе треба секој човек да размислува. Ако се обидам да го заборавам овој даден факт и го сокријам неизбежниот негов карактер од себе си, тогаш тој што ќе изгуби сум јас. Вистинското човештво и совеста за смртта се взаемнопроникнато променливи, зашто само кога ќе се соочам и ќе ја прифатам реалноста на доаѓачката смрт можам да живеам на автентичен начин. Согласно со она што го приметува D. H. Lawrence: „без песната на смртта, песната на животот станува бесцелна и безумна“. Не знаејќи ги димензиите на смртта, го лишуваме животот од неговата вистинска величина.
Митрополитот Антониј Сурожки овој момент го изразува на еден смел начин:
„Смртта е пробен камен на нашиот став пред животот. Луѓето што се плашат од смртта се плашат и од животот. Невозможно е да не се плашиш од животот со сите сплетки и опасности што ги опфаќа, ако се плашиш од смртта… Ако се плашиме од смртта никогаш нема да сме подготвени да ризикуваме. Само ако се соочиме со смртта, ако ја разбираме и ѝ го определиме местото, како и нашето место во однос на неа, ќе можеме да живееме без страв и во полнотијата на нашите можности“[2].
Се разбира, реализмот и нашата одлучност да ја почувствуваме смртта, не треба да нè однесе до таму да ја пренебрегнеме втората вистина: дека смртта е една тајна. И покрај сè што нè учат различните религиозни преданија, не разбираме речиси ништо за неа…
Непозната земја од каде ниеден патник никогаш не се враќа…
Согласно со забелешката на Хамлет, нејзиниот ужас „ја става во безизлез вољата“. Треба да се бориме со искушението да кажеме многу зборови. Не треба да ја сведеме смртта на нешто банално. Навистина таа е едно неизбежно и сигурно собитие, но исто така е и едно „големо непознато“.
Ставот на мирен реализам, преку кој треба да се соочиме со собитието на смртта, се изразува од црковниот писател на седмиот век, светиот Исак Сирин:
„Подготви го срцето за заминување. Твојата мудрост ќе се покаже ако го чекаш ова заминување секој момент. Секој ден да си кажуваш себе си: „Гледај, ангелот којшто доаѓа да те земе се наоѓа веќе пред портата. Зошто стојам бездејствен? Треба да заминам засекогаш. Не можам да се вратам.” Легнувај во кревет со овие мисли секоја вечер и имај ги пред себе цел ден. И кога ќе дојде часот на заминување, оди радосен да го пречекаш велејќи: „Дојди во мир. Знаев дека ќе дојдеш и немам пренебрегнато ништо од она што ќе ми помогне во патувањето.“[3]
Мали и големи смртти
Определувајќи го местото на смртта, но и нашето во однос на неа, три се моментите што постојано треба да ги имаме предвид:
- Смртта е толку блиску до нас, повеќе отколку што претпоставуваме.
- Смртта е исцело неприродна, спротивна на Божјиот план, но и покрај ова е дар од Бога.
- Смртта е една разделба, којашто не е разделба.
Смртта е многу поблиску до нас одошто замислуваме – не е просто едно далечно собитие на крајот на нашето земно постоење, но една присутна стварност која се простира постојано околу и во нас[4]. „Секој ден умирам“ ни вели Апостолот Павле (1 Кор. 15. 31); и, со зборовите на Т. С. Елиот: „времето на смртта се наоѓа во секој миг“. Животот е еден вид на смрт: умираме секој миг. Во ова секојдневно искуство на смртта, секоја смрт ја следи едно ново раѓање: секоја смрт е исто така еден вид на живот. Животот и смртта не се спротивставени состојби, коишто взaемно се исклучуваат, но се вземнопроткаени. Целото човечко постоење е една смеша на смртност и воскресение: „како оние што умираат, но живи сме“. (2 Кор. 6. 9). Нашето земно патување е еден постојан премин, едно постојано поминување од смртта во нов живот. Помеѓу првото наше раѓање и конечната наша смрт, целокупниот ôд на нашето битисување се состои од еден ред на помали смртти и раѓања.
Секој пат кога заспиваме навечер, е како да ја предвкусуваме смртта; секој пат кога се будиме следното утро е како да имаме воскреснато од мртвите. Постои една еврејска молитва која вели: „Благословен си ти Господи Боже, Цару на сè, Кој го создаваш одново твојот свет, секое утро.“[5] Истото се случува и со нас: секое утро, кога се будиме е како да се имаме создадено од почеток. Веројатно нашата крајна смрт е на истиот начин едно пресоздавање – едно заспивање на коешто ќе му следи едно станување. Не се плашиме да одиме на спиење секоја вечер, затоа што чекаме да се разбудиме уште еднаш идното утро. Зарем не треба да го чувствуваме истиот вид на доверба и за крајното наше заспивање, за смртта? Не треба да чекаме да станеме пресоздадени во вечноста?
Шемата живот-смрт е исто така видлива, на еден поинаков начин, во процесот на растењето. Треба постојано во нас нешто да умира за да можеме така да поминуваме кон следниот стадиум на животот. Преминот од состојбата на доенче во онаа на дете, од дете во младич, од младич во зрел човек, опфаќа на секој крстопат една внатрешна смрт, за да може така да се раѓа нешто ново. Овие премини, посебно во случај на детето кое станува младич, проследени се често со некоја криза, којашто е посебно мачна. Но, ако ја одбиваме нужноста да умреме, тогаш нема да можеме да се развиеме во вистински личности. Како што вели George MacDonald во својот фантастичен роман Lilith: „ќе бидеш умрен сè додека одбиваш да умреш“. Точно смртта на старото го овозможува изгревот на новото растење во нас и без смртта нема да постоеше нов живот.
Ако растењето е еден вид на смрт, истото е и разделбата, разделбата од едно место и една личност која ја имаме возљубено „partir, c’est mourir un peu“. Но, такви разделби се неопходен елемент во нашето постојано растење кон зрелоста. Никогаш нема да можеме да ги реализираме нашите суштински можности, ако не ја поседуваме смелоста да ги оставиме старите познати средини, да се разделиме од нашите пријатели и да воспоставиме нови врски. Ако се вкотвиме во старото, тоа е како да го одбиваме повикот да го откриваме новото.
Согласно со Cecil Day Lewis: “егоизмот почнува со оддалечување, а љубовта се покажува со принесување на слободата на другиот.”
Еден друг вид на смрт со кој сите ние треба да се соочиме е искуството на одбивањето: одбивање, веројатно кога правиме молба за работа – колку често секој дипломиран гимназијалец или академик го живее овој конкретен облик на смрт – одбивање на љубовта. Нешто навистина умира во нас кога откриваме дека нашата љубов нема да се врати, дека некој друг се претпочита на нашето место. Но, дури и оваа смрт може да биде еден извор на нов живот. За многу млади луѓе такво едно одбивање на љубовта е токму оној момент кога почнуваат навистина да растат, момент на нивно воведување во животот на возрасните. Лишување или губење на една сакана личност носи со себе една смрт во срцето на оној кој останува во живот. Чувствуваме дека не постои еден дел на нашето јас, дека еден дел од нашето тело се има откинато. Но ако се соочиме и го прифатиме лишувањето, тогаш нашиот живот станува поавтентичен отколку порано.
За многу верници, смртта на верата – губењето на нашата основна сигурност (или привидна сигурност) за Бога и смисолот на постоењето, може да претставува едно травматично искуство речиси како и смртта на еден пријател. И ова е едно искуство на двополот: живот – смрт, низ којшто треба да поминеме ако сакаме нашата вера да стане позрела. Вистинската вера е еден постојан дијалог со сомнежот. Бог е неспоредливо поголем од сите наши сфаќања во врска со Него, нашите мислени запазувања се идоли коишто треба да се разбијат. За да живееме во полнота, ќе треба нашата вера постојано да умира.
Во сите овие случаи се покажува дека смртта не е катастрофална, но творечка. Од смртта доаѓа воскресението. Нешто умира, што значи дека нешто доаѓа во живот. Зарем и смртта која доаѓа на крајот на нашиот земен живот не влегува во оваа иста шема? Треба да ја сметаме како крајна и најголема смрт, од еден долг ред на смртти и воскресенија, кои ги живееме од денот кога се родивме. Не е нешто што нема врска со сè што ни се има случено за времетраењето на нашиот живот, но е еден поголем и подлабок израз на сè што имаме поминато за ова време. Ако ја надминавме секоја мала смрт низ која требаше да поминеме, и поминувајќи од другата страна излеговме во воскресение, зарем ова не може да биде вистина и за големиот миг на смртта кој го чекаме, кога конечно ќе дојде часот да заминеме од овој свет?
Освен тоа, за нас Христијаните, постојано повторуваната шема на смртта и воскресението во животот, ја наоѓа својата полна смисла во животот, смртта и воскресението на Спасителот наш Исус Христос. Нашата историја треба да ја разбереме во светлината на неговата историја – една историја која ја прославуваме секоја година во Страсната седмица и исто така секоја недела на Литургија. Нашите мали смртти и воскресенија се поврзуваат во историјата со Неговата крајна смрт и воскресение, нашите мали премини (пасхи) се разбираат и добиваат вредност од Неговото големо преминување (Пасха). Смртта Христова, согласно со Литургијата на светиот Василиј Велики е една „живототворечка смрт“. Имајќи го како сигурност неговиот пример, веруваме дека и нашата смрт може исто така да стане „живототворна“. Тој пример е претеча и начало. Ние православните возгласуваме во Пасхалната послеполноќна служба, со зборовите коишто му се придаваат на светиот Јован Златоуст дека:
„Никој да не се плаши од смртта, нè ослободи смртта на Спасителот.
Го зароби Адот Оној којшто слезе во Адот
Воскресна Христос и живот се живее
Воскресна Христос и ниту еден мртов во гробот“.[6]
Трагедија и благослов истовремено
Значи, смртта е присутна во целиот наш живот како едно постојано, повторувано, секојдневно искуство. Но, колку и да се чини блиска, постојат моменти кога се покажува како длабоко неприродна. Смртта не е дел од првоначалниот план Божји за Неговото создание. Не сме создадени да умираме, но да живееме. Уште повеќе, Бог нè создаде како неразделни битија. Во јудејското и во христијанското предание човечката личност се разгледува низ термините на целокупност: секој од нас не е една душа која привремено се има заробено во едно тело и бара да избега, но една оформена целост која го опфаќа и телото и душата заедно. Карл Јунг има право да настојува на она коешто го нарекува „таинствена вистина“: „Духот е живото тело кое се гледа од внатре, а телото разоткривање на живиот дух, а двете се навистина едно“[7]. Смртта, значи, како разделба на душата и телото е еден насилен атак против целокупноста на човечката природа. Смртта, иако е нешто што нè чека сите нас, истовремено е една длабока аномалија. Таа е трагична и ѕверска. Кога ја среќаваме смртта на оние што се наоѓаат покрај нас, но и нашата смрт, и покрај секој наш реализам имаме право да загосподари над нас едно чувство на опустошување, ужас, дури и негодување: “Немој да си одиш мирно, во големата ноќ,
Гнев, гнев за светлината која умира.”[8]
Самиот Христос плачеше покрај гробот на својот пријател Лазар (Јов. 11. 35) и во Гетсиманија беше полн со агонија предвидувајќи ја својата смрт (Мат. 26, 38). Апостолот Павле ја смета смртта за непријател кој треба да се „укине“ (1 Кор. 15. 26), и ја поврзува тесно со гревот „бодило на смртта е гревот“ (1 Кор. 15. 56). Фактот дека сите треба да умреме е отсјај на собитието дека сите живееме во еден паднат свет – во еден свет извитоперен, распарчен, луд, ecrase.
Ако смртта претставува една трагедија, истовремено е и еден благослов. Иако не претставува дел од првобитниот план Божји, и покрај ова е дар негов, израз на Неговата милост и симпатија. За нас луѓето, да живееме вечно во овој паднат свет, заробени засекогаш во магичниот круг на згрченост и грев, ќе беше една многу страшна судбина, која нема да можевме да ја издржиме; така Бог ни отстапи еден начин на бегство. Го разделува единството на душата и телото за да може подоцна да го пресоздаде од почеток, спојувајќи ги повторно двата елементи при телесното наше воскресение во Последниот Ден и создавајќи нè така повторно во полнотијата на животот. Бог наликува на грнчарот кој го виде Иеремиј: „И слегов во куќата на грнчарот, кадешто тој работеше на грнчарскиот камен. Садот кој го правеше од глина се распаѓаше во неговите раце и тој повторно го правеше во еден друг сад, подобар, според негово мислење (18. 4, 5)“. Божествениот Грнчар ги става своите раце на садот на нашата човечка природа, изобличена од гревот, и го крши на парчиња за да го пресоздаде на Својот грнчарски камен, обликувајќи го, пак, согласно со неговата прва слава. Согласно зборовите на службата за упокоени: “Ти, Којшто некогаш од ништо си ме создал и си ме удостоил со Твојот Божествен образ, а заради престапување на твојата заповед пак си ме вратил во земјата, од којашто бев земен, подигни ме повторно во „според подобие“, првата убавина да се преустрои.[9]
На надгробниот натпис, што го состави за својот гроб, Бенџамин Франклин вели дека смртта е еден начин на кој се „исправаме и се оцеломудруваме“:
“Телото на Бенџамин Франклин, типографот,
(како корица на стара книга,
со изедена содржина,
и златните изгравирани букви расипани)
се наоѓа овде, како храна за црвите!
Но, истото дело нема да се изгуби.
Зошто, како што веруваме, ќе се појави уште еднаш
во едно ново и поубаво издание.
исправено и дополнето
од неговиот Писател!”
Постои, значи, една дијалектика во нашиот став наспроти смртта, но двата начина на нејзино гледање не се антифатички во последната анализа. Ја гледаме смртта како нешто неприродно, аномално, спротивно на првичниот план на Создателот и така се повлекуваме пред неа со тага и очајание. Но, ја гледаме и како дел на Божјата воља, како благослов, а не како казна. Таа е еден излез од безизлезот, еден спроводник на благодатта, порта на нашето пресоздавање. Таа е пат на нашето враќање: повторно согласно со зборовите на службата за упокоените: „изгубената овца сум јас, повикај ме Спасе и спаси ме“[10]. Значи, одиме кон смртта со копнеж и надеж, велејќи заедно со Франциско Асишки: „Слава ти Господи за нашата сестра, телесната смрт“, зошто низ телесната смрт Спасителот го повикува детето Божјо да се врати. Се простираме од онаа страна на одделувањето на телото и душата во смртта, во нивното идно повторно воцеловување, во конечното воскресение.
Оваа дијалектика е точно видлива при православниот закоп. Никакво усилие не се прави за да се сокрие мачната и потресна стварност на собитието на смртта. Одарот останува отворен, и доаѓа мачниот момент кога роднините и пријателите се приближуваат еден по еден за да го дадат последниот целив на упокоениот.
Истовремено постои навика во многу места свештениците да не носат црни но бели одежди, како на службата на Воскресение, на полноќ на Пасха; зашто Христос воскресна од мртвите, го повикува упокоениот Христијанин да заедничари во Неговото Воскресение. Не се забранува да плачеме на погреб; плачот е работа доста мудра, зошто солзите имаат исцелувачки резултат, а кога тагата се потискува тогаш раната се продлабочува. Но, не треба да жалиме, „како останатите кои немаат надеж“ (1 Сол. 4. 13)“. Нашата мака, колку и да ни го кине срцето, не е мака без надеж, зашто како што исповедаме во Символот на Верата: „го чекам воскресението на мртвите и животот во идниот век“.
Постојано заедничарење
Како трето, смртта е една разделба којашто не е разделба. Православието обрнува големо внимание на овој момент. Живите и упокоените припаѓаат на исто семејство. Бездната на смртта не е непремостива, зошто сите ние се среќаваме околу Трпезета Господова. Согласно со Русинката писателка, Јулиа de Beausorbe (1893-1977), „Црквата… е место на средба на упокоените, на живите и на оние коишто уште се немаат родено, каде љубејќи се еден со друг, приоѓаат околу Светата Трпеза за да ја објават својата вера во Бога“[11]. Овој момент го развива подобро еден друг Русин писател, јерејот Макариј Глукарев (1792-1847), во едно писмо кон некој, којшто скоро изгубил блиска личност:
“Живееме и се движиме, и постоиме во Христа. Или живи или умрени ние сите сме „во Него“. Најточно е да речеме: сите сме живи „во Него“, зашто „во Него“ не постои смрт. Нашиот Бог не е Бог на умрените, но Бог на живите. Тој е твој Бог, Бог на таа што умре. Постои само еден Бог, и во Тој еден Бог сте и двајцата соединети. Само што за сега не можете да се видите. Ова значи дека вашата идна средба ќе биде толку радосна; и тогаш никој нема да ве лиши од вашата радост. Но, вие уште сега живеете заедно; единствено што се случило е дека таа отишла во некоја друга соба и ја затворила вратата… Духовната, пак, љубов не ја подразбира видливата разделба.”[12]
Но, како се запазува ова постојано заедничарење? Постои едно лажно свртување за нешто што се чини привлечно, но коешто Православното предание сосем го отфрла. Заедницата помеѓу живите и умрените не може да се одржи со спиритуализам и прорекување за мртвите. Не може да постои место во вистинското Христијанство за ниедна техника, од оние кои бараат заедница со мртвите преку медиум, низ магиски направи и слично. Такви активности се навистина многу опасни, изложувајќи ги тие што земаат учество на влијание на демонски сили. Спиритуализмот претставува, исто така, израз на една недозволена љубопитност, која личи со напор на некој што се обидува да гледа низ отворот на клучалката на една затворена врата („што виде служителот…“). Согласно со презвитерот Александар Елчанинов (1881-1934): „треба да го прифатиме смирено постоењето на една Тајна, и да не се обидуваме да се провлечеме од задната врата за кришум да слушаме.[13]
Како што ни велат житијата на светителите, сигурно постојат случаи кога умрените заедничарат непосредно со живите, или на сон, или во видение. Но, не треба од наша страна да бараме насилно такви контакти. Секој изум кој има за цел манипулација на мртвите е сигурно одбивен за христијанската совест. Братството меѓу нас не се наоѓа на душевното, но на духовното рамниште, и местото на нашата средба не е салонот на медиумот, но евхаристиската Трпеза. Единствената озаконета основа врз која може да се гради нашиот допир со мртвите е заедницата на молитвата и над сè совршувањето на светата Литургија. Се молиме за нив и истовремено сме уверени дека и тие се молат за нас, низ ова взаемно призивање се поврзуваме, цепејќи ја границата на смртта, во една стабилна и неразрушива врска на единството.
Молитвата за мртвите од Православните не се смета како нешто што можеме да го бираме, но е еден канонски и непроменлив елемент на деноноќното богослужение. Овде се приложуваат некои од молитвите што ги кажуваме:
„Ти кој со длабока мудрост стави ред за сите работи од љубов за човештвото, кој го надари секого, единствен Создателу, со сè најдобро: упокој ги Господи душите на Твоите раби, зошто во Тебе се надеваа Создателу и Боже наш. Упокој ги Господи душите на Своите раби, каде што нема болка, тага и воздишка, но живот бесконечен.
„Да те упокои Христос во земјата на живите, и да ти ги отвори вратите на рајот; да те прими како жител на Своето Царство, и нека ти подари прошка на гревовите зошто беше Негов пријател.“
Но, некои молитви се изречени со помрачен тон, потсетувајќи нè дека постои и можност за една вечна одделеност од Бога.
„Од вечниот оган, од мракот без светлина, од крцкањето со заби и црвот што измачува непрестано, од секаква казна, избави ги Спасе сите што се упокоиле во верата“.
Не може во нашата молитва за умрените да постојат строги граници. Значи, за кого се молиме? Од аспект на каноните, православната пракса дозволува спомнување по име, во богослужбите, само на оние коишто се упокоиле во видливата заедница на Црквата. Но, постојат случаи кога нашите молитви прегрнуваат поширок круг. На вечерната во неделата на светата Педесетница, се прават молитви дури и за оние коишто се наоѓаат во пеколот: „Кој и во овој сесвештен и спасителен празник, со примање на молитвеното очистување ги удостојуваш, оние кои во адот се пленети, и огромна надеж за нивно ослободување од ропството на скверноста ни даваш, и утехата која низ Тебе ни се испрати“[14].
Која е значи, догматската основа на овие постојано повторувани молитви за умрените? Како се оправдуваат теолошки? Многу е едноставен и непосреден одговорот на ова прашање. Основата е во солидарноста, поради взаемната љубов. Се молиме за умрените затоа што ги љубиме. Архиепископот William Temple ја нарекува оваа молитва „служба на љубовта“, и наведува дека секој православен се чувствува среќен кога ги принесува своите молитви: „Не се молиме за нив затоа што поинаку Бог би ги запоставил. Се молиме за нив затоа што знаеме дека ги љуби и се грижи за нив, и сметаме дека ја имаме таа привилегија да ја соединуваме нашата љубов за нив со Божјата љубов“[15]. Да ги лишиме од нашата молитва, вели Dr. Pusey, тоа е една помисла толку ладнокрвна, толку противна на љубовта, што само заради тоа би требала да биде лажна.[16]
Нема потреба, ниту е можно некое дополнително објаснување или одбрана на упокоените. Овие молитви се едноставно непосреден израз на љубовта помеѓу нас. На земјата се молиме за другите, не треба ли да продолжиме да се молиме за нив и после нивната смрт? Зарем престанале да постојат за да престанеме и ние да се молиме за нив? Живите и мртвите, сите сме членови на истото семејство; така живите и мртвите треба да се молиме едни за други. Во Воскреснатиот Христос не постои разлика помеѓу живите и мртвите; согласно на отец Макариј: „сите сме живи ’во Него’ бидејќи ’во Него’ не постои смрт.“ Природната смрт не може да им причини штета на врските на взаемната љубов и взаемната молитва, коишто нè соединуваат сите во едно единствено Тело.
Природно, не разбираме како точно овие молитви им благотворат на умрените. Но, слично на тоа, кога се молиме за живите луѓе, не можеме да објасниме како оваа молитва им помага. Од личен опит знаеме дека молитвата за другите дава резултат и така продолжуваме да ја практикуваме. Но оваа молитва, дали се принесува за живите или за мртвите, делува по начин којшто останува таинствен. Не сме способни да ја измериме длабочината на точното взаемно влијание помеѓу постапката на молитвата, на слободната воља на другата личност, и на благодатта и предзнаењето Божјо. Кога се молиме за упокоените, доволно ни е да знаеме дека постојано се развива нивната љубов за Бога, и така им е потребна нашата подршка. Останатото да го оставиме на Бога.
Ако навистина веруваме дека ни е на располагање едно постојано и нераскинливо заедничарење со упокоените, тогаш треба да зборуваме за нив, колку што ова е можно, во сегашно, а не во минато свршено време. Нема да велиме „се сакавме“, „ми беше толку сакана“, „бевме толку среќни заедно“. Ќе кажуваме, „уште се сакаме – сега повеќе отколку порано“, „сакана ми е повеќе отколку било кога“, „толку сме среќни заедно“. Постои една Русинка во православната заедница во Оксфорд, на којашто воопшто не ѝ се допадна да ја нарекуваат вдовица. Иако сопругот ѝ е упокоен пред многу години, таа настојува: „Негова сопруга сум, не негова вдовица “. И во право е.
Ако научиме да зборуваме за мртвите на овој начин, користејќи сегашно време, а не минато свршено, ова може да помогне за еден конкретен проблем којшто многупати предизвикува агонија кај луѓето. Многу лесно се случува да го одлагаме помирувањето со некого од когошто се имаме отуѓено, и смртта се шмугнува пред да се имаме помирено. Грижата на совеста нè прави да велиме: многу доцна, многу доцна, шансата е изгубена засекогаш, не може да се направи ништо сега. Но, целосно грешиме, затоа што не е многу доцна. Напротив, можеме да се вратиме дома истиот ден, и во нашата вечерна молитва можеме да му зборуваме непосредно на мртвиот пријател од когошто се имаме оттуѓено. Користејќи ги истите зборови коишто би ги користеле ако беше уште жив и се наоѓавме лице во лице, можеме да побараме прошка од него и да ја потврдиме повторно нашата љубов. И, од овој момент нашата врска ќе се има променето. Иако не им ги гледаме лицата, ниту ги слушаме нивните одговори, но сепак знаеме длабоко во своето срце дека ние и тие правиме еден нов почеток. Никогаш не е толку доцна за да почнеш повторно.
Сто пати поубави и понежни
Често се поставува едно прашање, коешто во постоечката состојба во која се наоѓа нашето знаење останува неодговорено. Знаеме дека човечката личност е создадена од Бога како неразделива целина на телото и душата, и како што согледуваме, и покрај одделувањето коешто доаѓа со телесната смрт, создадена е за нивното крајно повторно обединување во Последниот Ден. Една сеопфатна антропологија нè прави да веруваме не само во бесмртността на душата, но и во воскресението на телото. Бидејќи телото е еден неделив дел на целата човекова личност, секоја бесмртност на личносно ниво ќе треба да го опфати и телото и душата. Во овој случај, која е врската помеѓу постоечкото тело и воскреснатото тело на идниот век? Ќе го имаме при воскресението истото што го имаме сега или ќе биде едно ново тело?
Веројатно најдобар одговор е да кажеме: ќе биде, но и нема да биде истото тело. Понекогаш Христијаните го разбираат телесното воскресение во една тесна и материјална смисла. Замислуваат дека материјалните елементи кои го сочинуваат секое тело, кои се распаднале и распрснале со смртта, ќе се соберат на некој начин во Последниот Ден, така што повторно востановеното тело да го содржи точно и најмалото парче материја коешто го имало и порано. Но, оние што исповедаат дека постои непрекинатост помеѓу постоечкото тело и телото во Последнот Ден не потпаѓаат неопходно под ова буквално објаснување. Свети Григориј Ниски, на пример, во своите дела: За Создавањето на човечката личност, и За душата и воскресението покажува едно гледиште со повеќе расудување и поголема разнообразност на мислата. Тој тврди дека душата му предава на телото еден посебен вид или облик, обележувајќи го телото со свој печат, иако во овој случај печатот се има втиснато не од надвор, но од внатре. Со силата на овој печат телото на секоја личност го изразува карактерот на личноста или нејзината внатрешна духовна состојба. За време на нашиот земен живот, составните делови, коишто го чинат нашето тело се променуваат многупати. Но, бидејќи печатот или формата коишто ги има отпечатено душата, поседуваат еден непрекинат континуитет и покрај сите природни промени, точно е да кажеме дека нашето тело останува истото. Постои еден суштински телесен континуитет, бидејќи постои континуитет во формата, којашто ја има отпечатено душата. Согласно со C.S. Lewis: „мојот облик останува ист, иако нејзиниот материјал постојано се менува. Од ова гледиште јас сум како еден млаз од еден водопад“[17].
При крајното воскресение, продолжува свети Григориј, тоа што ќе се случи е дека душата ќе го отпечати врз воскреснатото тело истиот печат или облик, којшто го имала претходно, кога се наоѓала во сегашниот живот. Не постои потреба да се собираат истите парчиња. Доволно е што ќе постои истиот печат, и ова е доволно да се осигура дека ќе биде истото тело. Помеѓу сегашното и воскреснатото тело ќе постои навистина еден вистински континуитет, но нема потреба да го објаснуваме овој континуитет на еден наивен материјалистички начин.
Иако според овој начин телото ќе биде истото како порано, ќе биде истовремено и поинакво. Согласно со Апостол Павле: „се сее тело душевно, востанува тело духовно“ (1 Кор.15. 44). „Духовно“ овде не значи „нематеријално“. Воскреснатото тело ќе биде едно материјално тело, но ќе биде истовремено преобразено од славата на Светиот Дух и, на тој начин, ќе се има ослободено од сите ограничувања на материјата, какви што ги познаваме денес. Како што се сега поставени работите, го живееме материјалниот свет и материјалните тела само во состојба на падот, и нашата согледувачка моќ не е доволна за да ги сфатиме карактеристиките со кои ќе располага материјата во нераспадливиот свет.
Само бледо можеме да ја претпоставиме прозрачноста и живоста, светлината и чувствителноста со која ќе се облече во идниот век нашето воскреснато тело, истовремено материјално и духовно. Ни кажува за тоа свети Ефрем Сирин (+373):
“Замисли си го човекот во кој беше населен легион од секој вид демони (Марко 5,9); се наоѓаа таму, иако не можеа да се препознаат, затоа што нивните војски беа од материјал поистенчен и повоздушест од самата душа. Целата оваа војска живееше во една душа.
Сто пати поистенчени и повоздушести ќе бидат телата на праведниците кога ќе востанат при воскресението. Ќе бидат слични со една мисла којашто е способна, ако сака, да се протегне и да се прошири, или спротивно, ако има желба да се стесни и собере: ако се собере се наоѓа некаде; ако се прошири се наоѓа секаде.
Духовните битија (во рајот)… ќе имаат толку истенчена суштина, така што ниту мислите не ќе можат да ги допрат[18]!”
Ова е најверојатно најдобриот опис на славата на воскресението, којшто можеме да го најдеме. Да го оставиме останатото на молчењето. „Уште не се откри што ќе бидеме“ (1 Јован 3. 2).
Вие сте музика…
Две недели пред неговата смрт, го прашаа Ralph Vaugham Williams што за него значи идниот живот. „Музика“, рече „музика. Но, во оној свет нема да правам музика, со целата борба и разочарувања што одат со тоа. Ќе бидам самиот музика“[19].
„Музика си, додека трае музиката“, ни вели Т.С. Елиот.
На небесата музиката трае засекогаш.
Превод од грчки јазик: игуманија Кирана
Од:
Επισκόπου Διοκλείας Καλλίστου Ware
Η ΕΝΤΟΣ ΗΜΩΝ ΒΑΣΙΛΕΙΑ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΚΡΥΤΑΣ 1994
[1] Nicholas Arseniev, Russian Piety (London 1964), стр. 90.
[2] ”On Death”, Sobornost 1:2 (1979), стр. 8.
[3] Mystic Treatises by Isaac of Nineveh, prevod A.J.Wensinck (Amsterdam 1923), str.309. The Ascetial Homilies of Saint Isaac the Surian, prevod Dana Miller (Holy Transfiguration Monastery, Boston 1984), стр. 315.
[4] За ова што следи, должам многу на беседата на о. John Dalrymple, “Dying before death”, којашто е изречена во Единбург, во Братството на св.Андреј: види The Experience of Death, ed. Donald Reid (Edinburgh 1985), стр. 1-8.
[5] Barbara Green and Victor Gollancz, God of a Hundred Names (London 1962), стр. 19.
[6] За комплетниот текст, види Vladimir Lossky, The Mystical Theology of the Eastern Church (London 1957), стр. 247-9. Исто така и Богослужбени книги на Црквата и Голем Служебник.
[7] Modern Man in Search of a Soul (Ark Paperbacks, London 1984), стр. 253.
[8] Dylan Thomas, Collected Poems (London 1952), стр. 116.
[9] The Lenten Triodion, превод сестра Mary и Архимандрит Kallistos Ware (London 1978), стр. 128.
[10] исто
[11] Creative Suffering, (London 1940), стр. 44.
[12] Во книгата S.Tyszkiewicz & T. Belpaire, Écrits d’ ascètes russes (Namur 1957), стр. 104.
[13] The Diary of a Russian Priest (London 1967), стр. 43.
[14] Служба на Голем Водосвет. Голема Вечерна на Педесетница.
[15] Од книгата Prayer and the Departed: A report of the Archbishop’s Commission on Christian Doctrine (London 1971), стр. 90.
[16] истото, стр. 85.
[17] Miracles: A Preliminary Study ( London 1947), стр. 180.
[18] Sebastian Brock, The Harp of the Spirit: Eighteen Poems of Saint Ephrem (Studies Supplementary to Sobornost No. 4: 2 nd ed., London 1983), стр. 23-24.
[19] D.J. Enright, The Oxford Book of Death (Oxford 1983), стр. 332.